Οι πηγές της αρχαίας ελληνικής μουσικής

Οι πηγές της αρχαίας ελληνικής μουσικής

Αναδημοσίευση από το περιοδικό Αρχαιολογία 1.Λευκή κύλιξ: Ο Απόλλων κιθαρωδός κάνει σπονδή . Γύρω στο 470 π.χ. (Μουσείο Δελφών αρ.8140.φωτ. Van Kooten) Οϋκουν ενεστι πράξις ανθρώποις ητις ανευ μουσικης τελείται. Αριστείδης Κουϊντιλιανός. Περί Μουσικής 65 Annie Belis Αρχαιολόγος, Μέλος της Γ.Α.Σ. Παρούσα σε όλες τις πράξεις της καθημερινής ζωής, - γάμους, κηδείες, δείπνα, θυσίες, πομπές, κυρίαρχη στις δημόσιες διασκεδάσεις, - διαγωνισμούς ή επιδείξεις - , η μουσική αποτελούσε επίσης το αντικείμενο βαθιάς σκέψης στις φιλοσοφικές σχολές. την παράδοση αύτή πού εγκαινίασε η σχολή των Πυθαγορείων, τη βλέπουμε να συνεχίζεται μέχρι τον επικούρειο Φιλόδημο και τούς Πατέρες της Εκκλησίας, χωρίς να ξεχνάμε τον Αριστοτέλη και τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο. Πραγματικά οι 'Έλληνες ποτέ δεν αμφέβαλαν για την ιδιαίτερη επίδραση πού ασκεί η μουσική πάνω στις ανθρώπινες ψυχές, αποκλειστικό της προνόμιο (ανάμεσα στις άλλες τέχνες) ούτε για τη στενή της συγγένεια με τούς υπέρτατους νόμους πού διέπουν το σύμπαν. αυτό το πάθος για την άσκηση της μουσικής, αύτή η αγάπη για την ανακάλυψη των αιώνιων κανόνων της, οδήγησαν τούς Έλληνες να αφιερώσουν στην Αρμονία και τη Ρυθμική καθώς και Στη μελέτη των μουσικών οργάνων ένα πλήθος από θεωρητικές μελέτες πού μάς μετάδωσε η γραπτή παράδοση. Παράλληλα, οι απεικονίσεις με σκηνές μουσικής τόσο σε αγγεία όσο και σε ανάγλυφα, μάς δείχνουν τα μουσικά όργανα πού έπαιζαν βιρτουόζοι και ερασιτέχνες και μάς βοηθάν να κατανοήσουμε την τεχνική τους. Τέλος, οι ανασκαφές έφεραν στο φως έναν σημαντικό αριθμό από θραύσματα αυλών και πιο σπάνια από λύρες. το θαύμα όμως της ελληνικής μουσικής έγκειται στο ότι δεν είναι άφωνη, σώζονται μερικές παρτιτούρες, ελάχιστες βέβαια: μερικά λείψανα τραγωδίας γραμμένα σε πάπυρο δύο ύμνοι στον Απόλλωνα, αλλού ο επιτάφιος ενός φιλόμουσου χαραγμένος σε μία στήλη ... Αυτές είναι οι πηγές ,πού ξαναζωντανεύουν την αρχαία ελληνική μουσική, μετά από δύο χιλιάδες χρόνια. 2. Ερυθρόμορφος αμφορείς. Γύρω στο 490 π.χ. - Έργο τού ζωγράφου τού Βερολίνου (Μητροπολιτικό Μουσείο Κολών Τεχνών Νέας Υόρκης, αρ.56.171.38.Φωτ. VanKooten) 3. Ερυθρόμορφη κύλιξ: Πολεμιστής χορεύει τον Πυρριχειο χορό με συνοδεία τού αυλητή Άριστελιδη. Γύρω στο α' μισό τού 5ου αι.π.χ.(Μουσείο του Λούβρου, Φωτ.Chuzeville). Ελάχιστα είναι τα φιλολογικά ή φιλοσοφικά κείμενα πού δεν αναφέρονται σε μουσικά όργανα, σε μουσικούς φημισμένους ή απλά και μόνο στο τραγούδι, σε όρχηση και σε χορό. Ο Ομηρικός Ύμνος στον Έρμη διηγείται πώς ο νεαρός θεός κατασκεύασε την πρώτη λύρα με το καύκαλο μιας χελώνας και πώς τη χάρισε στον Απόλλωνα για να τού συγχωρέσει την κλοπή των βοδιών του:Ο Έρμης αδειάζει τη χελώνα, τεντώνει ένα δέρμα πάνω στο καύκαλο , στερεώνει δύο βραχίονες πάνω στους οποίους στηρίζει μία τραβέρσα και τεντώνει επτά έντερα αρνίσια για να φτιάξει τις χορδές (εΙκ. 1). Είναι αδύνατο να απαριθμήσουμε όλες τις πληροφορίες πού διανθίζουν ακόμη τη λυρική ποίηση, τις κωμωδίες και τις τραγωδίες, από τις όποίες μαθαίνουμε για παράδειγμα, ότι τον καιρό τού Πίνδαρου οι αυλοί ήταν κατασκευασμένοι από καλάμι με χάλκινο περίβλημα ή ακόμα ότι το πλήκτρο με το όποίο ΟΙ κιθαριστές χτυπούσαν τις χορδές ήταν από ελεφαντόδοντο, όπως μαρτυρεί ο Πλάτων (είκ. 2). Προκειμένου να εξηγήσουν αυτές τις τεχνικές λεπτομέρειες , πού με την πάροδο τού χρόνου γίνονταν όλο και λιγότερο οικείες στους αναγνώστες, οι σχολιαστές και οι λεξικογράφοι τις σχολίασαν είτε σε μορφή λεξικών είτε στίχο προς στίχο, όπου περιέχονται πλήθος από ενδείξεις σχετικές με τη μουσική ορολογία. Έτσι ο Ησύχιος, τον 5ο αι.μ.χ, εξηγεί ότι οι κόλλοπες ήταν κλειδιά γύρω από τα όποία τυλίγονταν οι χορδές πάνω στην τραβέρσα των έγχόρδων. Ένα σχόλιο στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, όπου ο αυλιστής, πού συνοδεύει το έργο, αποκαλείται ο κόραξ, εξηγεί την ονομασία αύτή ως έξης: «Ίσως τον κοροϊδεύουν πού είναι μαύρος, πάντως ο αύλιστής μοιάζει να είναι ντυμένος κοράκι και το φορβείον είναι ο Ιμάντας πού περνά γύρω από το στόμα τού αύλιστη για να μη τυχόν τού σχιστεί το χείλι» (είκ.3). 4. Ψήφισμα πού απονέμει την προξενία στον κιθαριστή Νικόδρομο, το 265 ή 264 π.χ. (Δελφοι.αρ.305.Φωτ.Γ.Α.Σ.). Παρά την έγνοια των σχολιαστών να φωτίσουν τα σκοτεινά σημεία των κειμένων, συχνά τα σχόλιά τους αντιφάσκουν κι αυτό όχι μόνο γιατί οι ίδιοι δεν ήταν ειδικοί άλλά και γιατί η μουσική πραγματικότητα άλλαζε με την πάροδο των αιώνων . Έτσι οι σύγχρονοι μελετητές έχουν κάποιες δυσκολίες, συχνά αξεπέραστες, να ερμηνεύσουν τις ενδείξεις αυτές, οι όποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή αν όχι καμιά φορά και με δυσπιστία. Όσο για τα ανέκδοτα πού περιέχουν αυτά τα σχόλια ή τα λεξικά, συχνά μπορεί να πρόκειται και για παρερμηνείες. Έτσι ο Πολυδεύκης μπερδεύει τη φαντασία με την πραγματικότητα, διασκεδάζοντας με το να υπερβάλει τις επιτεύξεις ορισμένων ονομαστών μουσικών: Ο Ηρόδωρος ο Μεγαρεύς, ο σαλπιγκτής τού Δημήτριου τού Πολιορκητή, μπορούσε να παίζει με δύο σάλπιγγες συγχρόνως. Μας είναι γνωστή και η σταδιοδρομία μερικών βιρτουόζων, τόσο από αγωνιστικές επιγραφές πού απαριθμούν τις νίκες των καλλιτεχνών στους πανελλήνιους αγώνες και καταγράφουν τα βραβεία πού πήραν, όσο και από τα φιλολογικά κείμενα. Ο Πίνδαρος έγραψε για τον αυλητή Μίδα τον Άκραγαντίνο, νικητή των Πυθίων, μία ωδή. Ένα σχόλιο δε, διευκρινίζει πώς ο Μίδας διπλά άξιζε τη νίκη γιατί, κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης τού Πυθικού νόμου, έφυγε η γλωσσίδα από τη θέση της και πήγε στον ουρανίσκο τού καλλιτέχνη πού παρόλα αυτά συνέχισε να παίζει. Νικητής στους Δελφούς, στον 2ο αι.π.χ., ο αυλητής Σάτυρος ο Σάμος, μάς πληροφορεί η επιγραφή, προσφέρει μία ευχαριστήριο συναυλία με ένα τραγούδι τιτλοφορούμενο «Διόνυσος» και ένα απόσπασμα από τις Βάκχες τού Ευριπίδη. Συχνά βλέπουμε καλλιτέχνες βραβευμένους, στους όποίους η πόλη έχει απονείμει προνόμια, να δίνουν συναυλίες δωρεάν, γεγονός σημαντικό γιατί οι πιο γνωστοί μουσικοί έπαιρναν τεράστιες αμοιβές. από τον Αθηναίο γνωρίζουμε ότι ο αθηναίος κιθαρωδός Αμοιβος, τον 3ο αί.π.χ. πληρωνόταν με ένα αττικό τάλαντο τη μέρα για κάθε του συναυλία. Αυτοί οι μουσικοί «τής μόδας» έπαιρναν μέρος σε όλους τους μουσικούς αγώνες τού ελληνικού κόσμου (είκ.4), ταξίδευαν σ' όλη τη Μεσόγειο για να παραδίνουν μαθήματα και να παίζουν με υψηλές αμοιβές. Πρόκειται για πρόσωπα περιωπής, με έντονη προσωπικότητα, όπως ο κιθαριστής Στρατόνικος (4ος αι.π.χ), πού πρώτος, λένε, ανάγκασε τούς μαθητές του να χρησιμοποιήσουν μουσικά διαγράμματα. Οι ερασιτέχνες θεωρούσαν προνόμιο το να μελετάν κιθάρα ή αυλό κοντά σε τέτοιους δασκάλους, πού συχνά τούς μεταχειρίζονταν με βάναυσο τρόπο, όπως ένας αυλητής πού χαστούκισε έναν μαθητή του επειδή φυσούσε με πολλή δύναμη τον αυλό του ή ένας άλλος μουσικός πού απαιτούσε διπλή αμοιβή όταν τού ερχόταν μαθητής πού είχε φοιτήσει σε άλλο δάσκαλο. Αντίθετα απ' αυτούς τούς καλλιτέχνες οι άσημοι μουσικοί πού συνόδευαν τα δείπνα ή τις κηδείες ή ακόμα οι πλανόδιοι πού παίζανε το «βαρίμιτον» αμείβονταν πενιχρά (εΙκ.5). Ή τάξη των αυλητών πού έπαιζαν στις κηδείες είναι τόσο κακοχαρακτηρισμένη πού γίνεται παροιμιώδης και το επίθετο τους έχει πάρει κακή σημασία. Όσο για τις γυναίκες πού έπαιζαν αυλό στα δείπνα , η αμοιβή τους οριζόταν σε δύο δραχμές τη βραδιά, σύμφωνα με τα όσα λέει ο Αριστοτέλης , το όνομα μίας απ' αυτές τις αυλήτριες έχει μείνει γραμμένο σε ένα αγγείο πού αποδίδεται στον Ευφρόνιο: «Συκώ», ίσως να πρόκειται για καμιά δούλη. 5.Ερυθρόμορφη κύλιξ: Σκηνή συμποσίου με γυναίκες μουσικούς. Ή μια παίζει βορίμιτον ενώ ή άλλη παίζει αυλό (Βρετανικό Μουσείο, αρ C. 68. Φωτ. Βρετ. Μουσειου). 6.Ερυθρόμορφος αμφορέας: Παράσταση αυλητή πού, ντυμένος με ρούχα παράστασης, στέκεται πάνω σε μια μικρή εξέδρα (Βρετανικό Μουσείο, αρ.Ε270.ΦωΤ.Βρετ.Μουσειου). Συχνά τα αττικά αγγεία, τόσο τα μελανόμορφα όσο και τα ερυθρόμορφα, παριστάνουν μουσικές σκηνές: Μουσικός πού παίρνει μέρος σε αγώνα και συχνά γύρω του οι κριτές (είκ. 6). Γυναίκες στο γυναικωνίτη . Σκηνή στο εσωτερικό ενός σχολείου όπου ένας μαθητής προσπαθεί να μιμηθεί το δάσκαλό του πού παίζει λύρα ή αυλό. 0 Απόλλωνας πού κρατά στα γόνατά του μια μεγάλη κιθάρα (εlκ. 7). Ανάλογα με το ταλέντο του ο κάθε ζωγράφος απεικόνισε τα μουσικά όργανα με περισσότερες ή με λιγότερες λεπτομέρειες: κι αυτό αποτελεί μία ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών σχετικά με την κατασκευή και τον τρόπο πού παίζονταν τα διάφορα όργανα, κυρίως δε για την κιθάρα της όποίας κανένα δείγμα δεν βρέθηκε σε ανασκαφή. Ένα από το πιο γνωστά αγγεία, ο κρατήρας τού Προνόμου, χρωστά το όνομά του σ' έναν αυλητή πού παρουσιάζεται καθιστός, ντυμένος με πλούσιο ένδυμα συναυλίας και συνοδεύει τις ετοιμασίες μίας παράστασης δράματος. Εδώ παίρνουν μέρος ο Διόνυσος και η Αριάδνη. Ηθοποιοί ντυμένοι με τα κοστούμια τους χορεύουν ή κρατάν στο χέρι τη μάσκα τους. ο αυλητής Πρόνομος από τη Θήβα μάς είναι γνωστός και από άλλες πηγές: Σύμφωνα με τον Αθηναίο, δίδαξε αυλό στον Αλκιβιάδη και η φήμη του κράτησε καιρό αφού τον αναφέρει ο Πλούταρχος. ο Παυσανίας, έξάλλου, τον 2ο αί. μ.χ., αναφέρει ένα άγαλμα πού τού είχε αφιερώσει η γενέτειρά του Θήβα και πού έστεκε στην πύλη της πόλης, δίπλα σ' αυτό τού Επαμεινώνδα (εlκ. 8). Έκτός από τα αγγεία, άλλες εικονογραφικές πηγές είναι τα ανάγλυφα και τα αγάλματα, τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες: έτσι, μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πρόοδο στην κατασκευή των οργάνων, ξεκινώντας από την αρχαϊκή εποχή και φτάνοντας μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο (είκ. 9). Ή περίπτωση αποκάλυψης μουσικών οργάνων σε ανασκαφές παραμένει δυστυχώς εξαίρεση. τα περισσότερα μουσικά όργανα πού έρχονται στο φως είναι σε κακή κατάσταση - πρόκειται κυρίως για θραύσματα αυλών, σαν αυτά πού βρέθηκαν Στη Δήλο (είκ,10α,β). Εξαίρεση αποτελούν τέσσερις αυλοί ανέπαφοι πού βρέθηκαν στην Πομπηία και είναι από ελεφαντόδοντο, ασημί και χαλκό (εικ.11α,β). το μοναδικό έγχορδο ανακαλύφθηκε τον περασμένο αιώνα, στο δρόμο της Ελευσίνας, μέσα σε τάφο: Πρόκειται για μια λύρα της όποίας το ηχείο πού ήταν κατασκευασμένο από καύκαλο χελώνας σώθηκε, μερικά, καθώς και τα δύο κέρατα (ή αγκώνες) πού ήταν από ξύλο συκομουριάς. το όργανο αυτό φυλάσσεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο (είκ.12). Οι γνώσεις μας για την αρχαία ελληνική μουσική εκτείνονται σε δύο ακόμη τομείς: Γεγονός μοναδικό για την ιστορία της αρχαιότητας, όχι μόνο έχουμε παρτιτούρες αλλά διαθέτουμε και το μέσο για να τις ερμηνεύσουμε και να τις διαβάσουμε. Πρόκειται για τα εγχειρίδια των θεωρητικών γενικά «Περί Αρμονικής». δεν γνωρίζουμε τίποτα για την καταγωγή αυτής της θεωρίας, υποθέτουμε μόνο πώς οι Έλληνες γνώρισαν πρώτα ένα σύστημα τετραχορδίας, προσαρμοσμένο στις πρώτες λύρες ή στις φόρμιγγες τις όποίες αναφέρουν τα ομηρικά έπη. Τα πρώτα μουσικά γραπτά πoυ αναλύουν τα διαστήματα, τα ορίζουν και τα συνδυάζουν, είναι εκείνα των στενών μαθητών τού Πυθαγόρα, πού υπήρξε, σύμφωνα με την παράδοση, ο πρώτος διδάξας (προφορικά) μια θεωρία περί «Αρμονικής». Στη Μεγάλη Ελλάδα, ο Φιλόλαος και κατόπιν ο μαθητής του ο Αρχύτας ο Ταραντίνος συντάξανε μελέτες πού τιτλοφορούνται «Αριθμητική» ή «Αρμονική», στις όποίες δείχνουν πώς τα μαθηματικά, η αστρονομία και η μουσική ήταν αδελφές επιστήμες. Γι' αυτούς τα μουσικά διαστήματα εκφράζονται με τη σχέση δύο ακέραιων αριθμών: 2/1 για την οκτάβα, 4/3 για το τέταρτο, 3/2 για το πέμπτο. 9/8 για τον τόνο (όλες αυτές οι σχέσεις, έχουν τη μορφή m+1/n και συνδυάζονται έτσι ώστε να εκφράζουν όχι μόνο τις καθαρά μουσικές αρχές αλλά διέπουν και τις σχέσεις ανάμεσα στα άστρα και τούς νόμους τού Σύμπαντος). αυτά τα κείμενα έφτασαν ως εμάς με τη μορφή αποσπασμάτων, συχνά αμφίβολης αυθεντικότητας. τα δόγματά τους υιοθετήθηκαν και πλουτίστηκαν από τούς Πυθαγόρειους των όψιμων χρόνων, όπως ο Νικόμαχος ο Γεράσιος, ο Πορφύριος και ο αστρονόμος Κλαύδιος Πτολεμαίος. 7. Έρυθρόμορφη σταμνος: Σύναξη θεών τού Ολύμπου. ο Απόλλων στέκεται όρθιος και κρατά από αριστερό του χέρι την κιθάρα ενώ στο δεξί έχει το πλήκτρα. Μέσα τού 5ου αι.π.χ.(Μουσείο Λούβρου,αρ. G.370. ΦωΤ.Chuzeville) 8. Κρατήρας τού Προνόμου (Εθνικό Μουσείο Νεαπόλεως). 9 .Βάση Μαντινείας: Mε την κιθάρα ακουμπισμένη στα γόνατα, ο Απόλλων ακούει το Μυρσύα (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Φωτ,VanKooten) 10. Ό Απόλλων κιθαρωδός. Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από την οικία των Vettii στην Πομπηία, 62-68 μ.Χ. (Φωτ.VanKooten). Ό επιφανέστερος όμως Έλληνας μουσικός πού έζησε τον 4ο αί.π.χ. υπήρξε ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος, μαθητής των τελευταίων καταδιωγμένων Πυθαγορείων και κατόπιν μαθητής του Αριστοτέλη . Αυτός διεκδίκησε, από τον Θεόφραστο, τη διαδοχή Στη διεύθυνση της Σχολής τού Λυκείου, μετά το θάνατο τού δασκάλου. Φαίνεται δε πώς στα μέσα τού αιώνα είχε τη δική του σχολή στην Αθήνα. Ή πραγματεία του περί «Αρμονικής» είναι το αρχαιότερο και το πιο καλοδιατηρημένο έργο πού έφτασε ως εμάς. Ανασκευάζει τις θεωρίες των Πυθαγορείων και αντί να στηριχθεί σε μαθηματικούς υπολογισμούς εκφράζει, δύο χιλιάδες χρόνια πριν από τον Μπαχ, τη θεωρία μιας συγκερασμένης κλίμακας. Έκτός από τις θεωρίες του σχετικά με τα είδη εναρμόνισης, χρωματικής και διατονικής πού αποτελούν την κατακλείδα τού αρχαίου μουσικού συστήματος, περιγράφει και κατατάσσει τούς συνδυασμούς διαστημάτων πού επιτρέπονται, τούς μελισμούς, και διατυπώνει για πρώτη φορά μία συγκροτημένη θεωρία της Ρυθμικής. Μετά από τον Αριστόξενο τον Ταραντίνο, οι μουσικογράφοι κατατάσσονται σε Πυθαγόρειους ή Άριστοξενικούς. Παρ' όλα αυτά όμως, το καθαρά μουσικό σύστημα παραμένει το 'ίδιο: Ή βάση του αποτελείται από το τέταρτο, το τετράχορδο, τού οποίου οι δύο ενδιάμεσοι ήχοι είναι κινητοί. Ή θέση τους, πού διέπεται από αυστηρούς κανόνες, καθορίζει το είδος. τα τετράχορδα μπορούν να συνδυαστούν κατά διαφόρους τρόπους: να είναι διαχωρισμένα ή ενωμένα και μ' αυτόν τον τρόπο μπορούν να συγκεντρωθούν μέχρι πέντε τετράχορδα και να δημιουργήσουν το «πλήρες μεγάλο σύστημα» (είκ.13). Ή μουσική σκέψη των Ελλήνων έμεινε ζωντανή μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή. Οι Λατίνοι συγγραφείς, όπως ο Βοέτιος και ο 'Άγιος Αυγουστίνος, συντάξανε πραγματείες πάνω στα πρότυπα των Ελλήνων προκατόχων τους. από τον τρίτο αιώνα και πέρα αρχίζει η εποχή των δασκάλων της αρμονικής - ούτε κι αυτοί δε γράφουνε φιλοσοφικά έργα άλλά συντάσσουν εγχειρίδια για τη χρήση των μαθητών τους. Οι γνωστότεροι είναι ο Βάκχιος, ο Gaudens και ο Αλύπιος. Όμως, παρά την ένδεια της έμπνευσης, αυτά τα μικρά έργα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για μας: Προορισμένα για την εκμάθηση των βασικών στοιχείων της μουσικής τέχνης, αφιερώνουν ένα μέρος Στη γραφή της μουσικής, πράγμα πού δεν απασχολούσε τούς θεωρητικούς της κλασικής εποχής. Χωρίς τούς πολύτιμους πίνακες γραφής, δεν θα μπορούσαμε να αποκρυπτογραφήσουμε τις ελληνικές και ρωμαϊκές παρτιτούρες (είκ. 14). 11.θραύσματα αυλών πού βρέθηκαν στην Δήλο (Φωτ.Van Kooten). 12.Τέσσερεις αυλοί πού βρέθηκαν στην Πoμπηια, στην οικία τού CelusVibius. Τα εξαιρετικά αυτά όργανα, πού σιγoυρα προορίζονταν για κάποιο βιρτουόζο, είναι κατασκευασμένα από ασήμι με συνδέσμους από χαλκό και το κυρίως σώμα από ελεφαντόδοντο (Φωτ.Centτe JeenBererd. Νεάπολη). 13.Λύρα τού Έλγιν. Βρέθηκε σε τάφο κοντά στην Αθήνα. Οι βραχίονες και ο ζυγός είναι από πυξάρι. το ηχείο αποτελείται από (σύγχρονο) καύκαλο χελώνας (Φωτ. Βρετανικού Μουσείου). 14.Πλήρες μεγάλα σύστημα, σύμφωνα με χειρόγραφο της Eθνικής Βιβλιοθήκης του Παρισιού (Φωτ.Van Kooten). 15.Σύμβολο αρχαίας μoυσικής γραφής σύμφωνα με τούς «Πίνακες τού Αλύπιου» 3ος αι. μ.χ. (Φωτ.Van Kooten). 16.Διαγραμμα αρχαϊκής μουσικής γραφής σύμφωνα με το χειρόγραφοVenetus Marcianus app cl VI 10 του 13ου ή 14ου αι (Φωτ.Van Kooten). 17.Μελανομορφο επινητο που αποδίδεται στο ζωγράφο της Σαπφούς: Μια Αμαζόνα σαλπίζει για να συγκεντρώσει τις συντρόφισσες της για μάχη . Τα γράμματα που την περιβάλουν αποτελούν την παρτιτούρα του σκοπού που σαλπίζει . Τέλος του 6ου με αρχές του 5ου αι.π.χ. (Μουσείο Ελευσίνας Φωτ.VanKooten). 18.Πινακας γραφής τού Αλύπιου σε διατονικό είδος. Στα αριστερά σύμβολα του υπεριαστιου συστήματος, δεξιά τού δωρικού (Φωτ.VanKooten). 19.Πρωτος Πυθικός του Πίνδαρου. Πλαστογράφηση τού Α. Kirchner.Musurgia Unιversalis.1650 (Φωτ.Van Kooten). Έτσι βλέπουμε πώς οι πληροφορίες πού έχουμε για την ελληνική μουσική γραφή είναι όψιμες ... Παρόλα αυτά όμως, ξέρουμε πώς τον 5ο αί. π.χ. ο Πίνδαρος έστελνε στα ξένα το κείμενο και τη μουσική από τα ποιήματά του κι ότι στην Αλεξάνδρεια τού 30υ αί. π.χ. οι επαγγελματίες «μελογράφοι» αντέγραφαν τις παρτιτούρες πού πλούτιζαν την περιώνυμη βιβλιοθήκη. Πάντως, στα σχολεία, Στη διδασκαλία της μουσικής δεν χρησιμοποιούσαν καθόλου τη γραφή. ΟΙ μαθητές, πού βλέπουμε καμία φορά να εικονίζονται στα αγγεία παρακολουθώντας μάθημα λύρας ή αυλού, με έναν κύλινδρο ακουμπισμένο στα γόνατό τους διαβάζουν ένα ποιητικό κείμενο και όχι μουσικές νότες. Ή μάθηση γινόταν με το αυτί και με τη μνήμη: Και οι Μούσες κόρες της Μνημοσύνης μήπως δεν ήταν; Είναι πολύ πιθανό, ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης να αγνοούσαν τη μουσική γραφή, όπως συμβαίνει στις μέρες μας με μερικούς συνθέτες της τζαζ, και τη μουσική πού συνέθεταν να την κατέγραφαν επαγγελματίες μουσικοί γραφιάδες, πράγμα πού γινόταν ακόμη στο Μεσαίωνα. Πάντως είναι σίγουρο πώς οι Έλληνες από τις αρχές ήδη τού 5ου αι.π.χ., χρησιμοποίησαν δύο συστήματα μουσικής γραφής το πρώτο απ’ αυτά εμφανίζεται σα μία σειρά από σύμβολα πού πάνε από τέταρτο τόνου σε τέταρτο τόνου. Έναν παρόμοιο πίνακα μας μετέφερε ο μουσικογράφος Αριστείδης Κουϊντιλιανός (είκ.15). το σύμβολα αυτά προέρχονται από το Ιωνικό αλφάβητο πού χρησιμοποιήθηκε και για δύο κατοπινά μουσικά κείμενα. για το άλλο σύστημα πού αποτελείται από συλλαβές ΤΑ. ΤΕ, ΤΗ, ΤΟ. έχουμε μαρτυρίες σε μερικές όψιμες πραγματείες, και χρησίμεψε Στη γραφή, πάνω σε ένα έπίνητρο, τού όποίου θραύσμα βρίσκεται στο Μουσείο της Ελευσίνας , μιας σύντομης μελωδίας για σάλπιγγα (είκ. 16). 22.Πάπυρος τού Όσλο (αρ.κατ.1413), περιέχει τμήματα κειμένου τραγωδίας με μουσικά σημεία και η μουσική του μεταγραφή από τονR.P.Winnigton Ingram (Φωτ.Van Kooten) 21.Επιταφιος του Σεικιλου. Κοπεγχάγη, Εθνικό Μουσείο (φωτ.του μουσείου)και η μουσική του μεταγραφή (Φωτ.VanKooten). 20.Τμήμα τού πρώτου δελφικού ύμνου χαραγμένο Στη νότια παραστάδα τού θησαυρού των Αθηναίων. Φυλάσσεται στο Μουσείο των Δελφών (Φωτ.Ph.Collet. Γ.Α.Σ.). Πάντως οι πιο πολυάριθμες ελληνικές παρτιτούρες έφτασαν ως εμάς γραμμένες σύμφωνα με δύο άλλα συστήματα. το πρώτο από αυτά λέγεται «οργανικό» ενώ το δεύτερο «φωνητικό» και ο θεωρητικός Αλύπιος δίνει πλήρεις πίνακες οι οποίοι τελειοποιήθηκαν Στη διάρκεια τού 3ου αί. π.χ. οι πίνακες απ' τούς όποίους δίνουμε εδώ ένα δείγμα. παρουσιάζονται από τον Αλύπιο με τούς δώδεκα τρόπους. Φωνητικό και οργανικά σύμβολα αντιστοιχούν στην κάθε νότα, σύμφωνα με το κείμενο πού περιγράφει τη θέση των συμβόλων (σημείων) (εlκ. 17). Όπως βλέπουμε, αυτά τα ψευτογρόμματα είναι συγκεντρωμένα σε τριάδες, με το γράμμα μεταλλασσόμενο από τέταρτο, σύμφωνα με το είδος. Έτσι στάθηκε δυνατή η μεταγραφή καθενός από αυτά τα σύμβολα σε σύγχρονες νότες. με άλλα λόγια, ένα διάγραμμα ανάγνωσης επιτρέπει στις αρχαίες ελληνικές παρτιτούρες να ξαναζωντανέψουν. Συνολικά γνωρίζουμε μια τριανταριά, χωρίς βέβαια να λογαριάσουμε τις πλαστές, όπως αυτήν τού 1ου Πυθικού τού Πίνδαρου πού κατασκευάστηκε εξ ολόκληρου από τον Kirchner γύρω στο 1650 (εικ.18). το ίδιο συμβαίνει και για τον, αμφίβολης γνησιότητας, ομηρικό ύμνο Στη Δήμητρα, με τού όποίου την πρώτη στροφή ασχολήθηκε, το 1724 και ο BenedettoMarcello. Τα γνωστότερα από αυτά τα μουσικά κείμενα είναι οι δύο δελφικοί Ύμνοι στον Απόλλωνα πού ανακαλύφθηκαν από τα μέλη της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής ανάμεσα στα λείψανα τού Θησαυρού των Αθηναίων, το 1893 και 1894. Χαραγμένοι πάνω στο νότιο τοίχο, χρονολογούνται στο δεύτερο αιώνα π.χ. ο συνθέτης τού δεύτερου κομματιού είναι ο Αθηναίος Λιμένιος πού έλαβε μέρος στην Πυθαίδα ως κιθαριστής. τα δύο αυτά μουσικά κομμάτια εκτελέστηκαν με χορωδία και με συνοδεία κιθάρας και αυλού (εlκ. 19). Άλλα εντυπωσιακά ευρήματα: η στήλη τού Σεικίλου πού ανακαλύφθηκε στις Τράλλεις και φέρει επιτύμβιο επιγραφή και μελωδία γραμμένη με φωνητικά σύμβολα και ενδείξεις ρυθμικής. Αύτή η θαυμάσια στήλη, πού σήμερα φυλάγεται στο Μουσείο της Κοπεγχάγης, αποτελεί το πιο ευανάγνωστο τεκμήριο πού διαθέτουμε (εΙκ.20α.β και 21). Δυστυχώς όλα τα ελληνικά μουσικά κείμενα έφτασαν ως τις μέρες μας σε πολύ κακή κατάσταση (εικ.22α,β). αυτό ισχύει για τούς Δελφικούς Ύμνους πού έχουν πολλά κενά και ακόμη παραπάνω για τούς παπύρους πού μας μεταφέρανε , όμως μερικές στροφές τού Ευριπίδη (ένα στάσιμο της Ιφιγένειας εν Αύλίδι κι ένα στάσιμο τού Ορέστη), καθώς και μερικά μελοποιημένα ποιήματα τού Μεσομήδη από την Κρήτη, μουσικού πού έζησε στην αυλή τού αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.). Ορισμένα αποσπάσματα δεν έχουν ταυτισθεί, ενώ άλλα αποτελούν ασκήσεις για μουσικά όργανα δίχως πραγματικό μουσικό ενδιαφέρον. Πόσο όμως εκτιμάμε σήμερα τη μουσική αύτή πού αγνοεί τις συγχορδίες και το ορχηστικά σύνολα και χαρίζει, σύμφωνα με όλες τις αρχαίες μαρτυρίες, μία αυστηρή μελωδική γραμμή πού στηρίζεται από μερικές συνοδείες οργάνων: Ένας δίσκος πού συγκεντρώνει το σύνολο αυτών των κομματιών (σύθεντικών και μη) έχει ηχογραφηθεί. Μπρος Στη λιτότητα οι μουσικοί δεν μπόρεσαν όμως να αντισταθούν στον πειρασμό εμπλουτισμού τους από κρουστά κα! Συγχορδίες. Πρέπει λοιπόν να ομολογήσουμε πώς η αρχαία ελληνική μουσική παραμένει υπόθεση μουσικολόγων και ελληνιστών πού διαβάζουν και ερμηνεύουν δύσκολες πραγματείες, παπυρολόγων πού κοπιάζουν διαβάζοντας κουρελιασμένους παπύρους αποκρυπτογραφώντας μερικά ξεχασμένα μουσικά σύμβολα και αρχαιολόγων πού αποκαλύπτουν, δυστυχώς αρκετά σπάνια, τμήματα από μουσικές επιγραφές ή μουσικά όργανα, δυστυχώς πολύ χαλασμένα για να δώσουν έστω και μία νότα μουσικής. Παρόλα αυτά, η μουσική υπήρξε για τούς Έλληνες η πιο αγαπημένη απ' όλες τις τέχνες, ένας χώρος τον όποίο η φιλοσοφική σκέψη μοιραζόταν με τούς μαθηματικούς υπολογισμούς και τέλος, η ίδια η εικόνα μιας κοινωνίας για την όποία η λέξη διασκέδαση ήταν συνώνυμη με αρμονία.